جراحی چشم مصنوعی مجموعه اقداماتی است که برای افرادی انجام میشود که بهدلیل بیماری، ضربه شدید، عفونت پیشرفته یا تومور، بینایی یک چشم را بهطور غیرقابلبرگشت از دست دادهاند و حفظ خود چشم ممکن یا منطقی نیست. هدف این جراحی، بازگرداندن ظاهر طبیعی صورت و ایجاد تقارن چشمی است، نه بازگرداندن بینایی.
در این جراحی، ابتدا بافت آسیبدیده یا چشم غیرقابلکارکرد بهصورت کامل یا جزئی تخلیه میشود و سپس یک پایه یا ایمپلنت مخصوص در حفره چشم قرار میگیرد. بعد از ترمیم کامل بافتها، پروتز یا چشم مصنوعی سفارشی که از نظر رنگ، اندازه و فرم با چشم سالم هماهنگ شده است، روی این پایه قرار میگیرد. نتیجه نهایی بهگونهای طراحی میشود که در نگاه اول، تفاوت واضحی با چشم طبیعی دیده نشود.
نکته مهم این است که چشم مصنوعی فقط جنبه زیبایی و بازسازی ظاهری دارد و عملکرد بینایی ایجاد نمیکند، اما نقش بسیار مهمی در حفظ تقارن صورت، جلوگیری از فرورفتگی حدقه چشم و بهبود اعتمادبهنفس فرد دارد. جراحی چشم مصنوعی زمانی موفق تلقی میشود که فرد بتواند بدون احساس نقص ظاهری، به زندگی اجتماعی و روزمره خود برگردد.
جراحی چشم مصنوعی زمانی مطرح میشود که چشم بهطور کامل یا تقریباً کامل عملکرد بینایی خود را از دست داده و حفظ آن نهتنها فایدهای ندارد، بلکه میتواند باعث درد، عفونت یا تغییرات ظاهری نامطلوب شود. در این شرایط، هدف اصلی جراحی حفظ سلامت بافت اطراف چشم و بازگرداندن ظاهر طبیعی صورت است، نه درمان بینایی.
یکی از شایعترین موارد ضرورت جراحی چشم مصنوعی، آسیبهای شدید چشمی در اثر تصادف، ضربه یا حوادث کاری است که ساختار چشم بهطور غیرقابلجبران تخریب شده باشد. همچنین در برخی بیماریهای پیشرفته چشمی، مانند عفونتهای شدید یا تومورها، زمانی که ادامه نگهداشتن چشم خطرناک یا دردناک باشد، این جراحی بهعنوان یک راهحل ضروری مطرح میشود.
درد مزمن، التهاب مداوم یا تغییر شکل واضح چشم که باعث فرورفتگی حدقه یا ناهماهنگی صورت شود، از دیگر نشانههایی هستند که نشان میدهند جراحی چشم مصنوعی باید جدی بررسی شود. در برخی بیماران، حتی اگر چشم ظاهراً وجود داشته باشد اما بینایی کاملاً از بین رفته و ظاهر آن آزاردهنده باشد، انجام این جراحی میتواند کیفیت زندگی و اعتمادبهنفس فرد را بهطور قابلتوجهی بهبود دهد.
در نهایت، جراحی چشم مصنوعی زمانی ضروری میشود که حفظ چشم دیگر کمکی به عملکرد یا ظاهر نمیکند و تصمیم برای جراحی با هدف کاهش درد، پیشگیری از عوارض بعدی و بازگرداندن تعادل ظاهری صورت گرفته میشود. تصمیم نهایی همیشه باید بعد از معاینه دقیق و مشاوره تخصصی انجام شود تا بهترین زمان و روش انتخاب گردد.
مراقبتهای بعد از جراحی چشم مصنوعی نقش بسیار مهمی در جلوگیری از عوارض، حفظ سلامت حدقه چشم و طبیعی ماندن ظاهر پروتز دارند. رعایت این نکات کمک میکند ترمیم بافتها بهدرستی انجام شود و فرد سریعتر به شرایط پایدار برسد.
در روزها و هفتههای اول بعد از جراحی، تمیز نگهداشتن ناحیه چشم اهمیت زیادی دارد. استفاده منظم از قطرهها یا پمادهای تجویزشده توسط پزشک به کاهش التهاب و پیشگیری از عفونت کمک میکند. لمس کردن، فشار دادن یا خارج کردن پروتز بدون نظر پزشک میتواند باعث تحریک بافت و تأخیر در بهبودی شود و باید از آن پرهیز شود.
تا مدتی بعد از جراحی باید از وارد شدن ضربه به ناحیه چشم، فعالیتهای سنگین و خم شدنهای طولانیمدت خودداری شود. ترشح مختصر یا احساس جسم خارجی در هفتههای اول معمولاً طبیعی است، اما درد شدید، ترشح بدبو یا قرمزی غیرعادی نشانههایی هستند که نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارند.
همچنین ویزیتهای منظم بعد از عمل بسیار مهم هستند. در این جلسات، وضعیت ترمیم حدقه، تطابق چشم مصنوعی و نیاز احتمالی به تنظیم یا پولیش پروتز بررسی میشود. رعایت این مراقبتها باعث میشود چشم مصنوعی ظاهر طبیعیتری داشته باشد، راحتتر در جای خود قرار بگیرد و ماندگاری آن در طول زمان بیشتر شود
جراحی چشم مصنوعی یک فرایند مرحلهبهمرحله و برنامهریزیشده است که با هدف حفظ سلامت حدقه چشم و بازگرداندن ظاهر طبیعی صورت انجام میشود. برخلاف تصور بسیاری از افراد، این جراحی در یک روز و با قرار دادن فوری چشم مصنوعی نهایی پایان نمییابد، بلکه بیمار چند مرحله مشخص را طی میکند تا نتیجهای پایدار و طبیعی به دست آید. آشنایی با این مراحل کمک میکند اضطراب بیمار کمتر شود و بداند در هر مرحله چه انتظاری باید داشته باشد.
ارزیابی تخصصی و تصمیمگیری درمانی
در اولین قدم، چشمپزشک وضعیت چشم آسیبدیده را بهطور کامل بررسی میکند. در این مرحله مشخص میشود که آیا چشم قابلیت حفظ دارد یا تخلیه آن ضروری است. عواملی مثل درد مزمن، عفونتهای مقاوم، تخریب شدید ساختار چشم یا تومورها در این تصمیم نقش دارند. همچنین وضعیت حدقه چشم، پلکها و چشم مقابل ارزیابی میشود تا بهترین روش جراحی انتخاب گردد.
تخلیه چشم آسیبدیده و آمادهسازی حدقه
در صورت نیاز، چشم غیرقابلکارکرد طی جراحی و تحت بیهوشی مناسب تخلیه میشود. این مرحله با دقت بالا انجام میگیرد تا بافتهای اطراف حدقه تا حد امکان سالم باقی بمانند. پس از تخلیه، یک ایمپلنت کرویشکل در داخل حدقه قرار داده میشود تا حجم طبیعی چشم حفظ شود و از فرورفتگی صورت جلوگیری گردد. این ایمپلنت پایهای برای حرکت و پایداری پروتز نهایی محسوب میشود.
دوره ترمیم و بهبودی بافتها
بعد از جراحی اولیه، بدن به چند هفته زمان نیاز دارد تا بافتها ترمیم شوند و التهاب کاهش پیدا کند. در این دوره، بیمار از محافظ یا پروتز موقت استفاده میکند و باید مراقبتهای دارویی و بهداشتی را بهدقت رعایت کند. این مرحله نقش مهمی در موفقیت نهایی دارد، چون اگر ترمیم بهخوبی انجام نشود، تطابق چشم مصنوعی دائمی با مشکل مواجه میشود.
ساخت و نصب چشم مصنوعی اختصاصی
پس از تثبیت کامل بافتها، نوبت به ساخت چشم مصنوعی میرسد. پروتز بهصورت کاملاً سفارشی طراحی میشود؛ رنگ، اندازه، فرم و حتی رگهای سطحی آن با چشم سالم هماهنگ میگردد. سپس این چشم مصنوعی روی پایه قرار میگیرد و بهگونهای تنظیم میشود که در حالت عادی طبیعی به نظر برسد و با حرکات پلک هماهنگی مناسبی داشته باشد.
آموزش مراقبت و پیگیریهای منظم
در پایان، بیمار آموزشهای لازم برای نگهداری از چشم مصنوعی را دریافت میکند. ویزیتهای دورهای برای بررسی سلامت حدقه، تمیز کاری یا پولیش پروتز و اصلاحهای جزئی ضروری هستند. این پیگیریها کمک میکنند چشم مصنوعی در طول زمان راحت، طبیعی و بدون عارضه باقی بماند
افرادی که با از دست رفتن عملکرد یک چشم مواجه میشوند، معمولاً با اصطلاحاتی مثل تخلیه چشم، پروتز چشمی و چشم مصنوعی کامل روبهرو میشوند و این سؤال برایشان پیش میآید که این مراحل چه تفاوتی با هم دارند و کدام گزینه برای شرایط آنها مناسبتر است. درک درست این مفاهیم کمک میکند تصمیمگیری آگاهانهتری انجام شود و انتظار واقعبینانهای از نتیجه وجود داشته باشد.
تخلیه چشم؛ یک اقدام درمانی، نه زیبایی
تخلیه چشم به مرحلهای گفته میشود که چشم آسیبدیده یا بیمار، بهدلیل درد شدید، عفونت پیشرفته، تومور یا تخریب غیرقابلجبران، از حدقه خارج میشود. هدف این کار حفظ سلامت بافتهای اطراف، جلوگیری از گسترش بیماری و از بین بردن درد مزمن است. در این مرحله هنوز صحبت از ظاهر یا زیبایی نیست و تخلیه چشم یک اقدام کاملاً درمانی محسوب میشود. بعد از تخلیه، معمولاً یک ایمپلنت داخلی در حدقه قرار داده میشود تا حجم چشم حفظ شود و صورت دچار فرورفتگی نشود.
پروتز چشمی؛ بازگرداندن حجم و ظاهر اولیه
پروتز چشمی به قطعهای گفته میشود که بعد از ترمیم بافتها، روی ایمپلنت داخلی قرار میگیرد. این پروتز نقش جایگزین ظاهری چشم را دارد و باعث میشود حدقه پر به نظر برسد و پلکها فرم طبیعیتری داشته باشند. پروتز چشمی معمولاً بهصورت سفارشی ساخته میشود، اما تمرکز اصلی آن روی حفظ تقارن صورت و جلوگیری از تغییر شکل حدقه است. حرکت پروتز محدود است و کاملاً شبیه چشم طبیعی عمل نمیکند، اما از نظر ظاهری تفاوت شدید را کاهش میدهد.
چشم مصنوعی کامل؛ طبیعیترین نتیجه ظاهری
چشم مصنوعی کامل در واقع نسخه پیشرفته و دقیقتر پروتز چشمی است. در این حالت، پروتز بهصورت کاملاً اختصاصی طراحی میشود تا رنگ، اندازه، رگهای سطحی و حتی درخشش آن با چشم سالم هماهنگ باشد. هدف چشم مصنوعی کامل این است که در نگاه اول، تفاوت چشمها بهسختی قابل تشخیص باشد. این نوع پروتز از نظر زیبایی بالاترین سطح شباهت به چشم طبیعی را ایجاد میکند، هرچند همچنان عملکرد بینایی ندارد.
کدام گزینه مناسبتر است؟
این سه مفهوم در واقع رقیب هم نیستند، بلکه مراحل یک مسیر درمانی و بازسازی محسوب میشوند. تخلیه چشم زمانی انجام میشود که حفظ چشم امکانپذیر نیست و جنبه درمانی دارد. پروتز چشمی مرحلهای برای بازگرداندن حجم و تعادل صورت است و چشم مصنوعی کامل پیشرفتهترین گزینه برای رسیدن به ظاهر طبیعیتر محسوب میشود. انتخاب نهایی به شرایط پزشکی فرد، وضعیت حدقه چشم، انتظارات ظاهری و نظر تخصصی چشمپزشک و پروتزیست بستگی دارد.
هزینه کلی جراحی تخلیه چشم و قرار دادن پروتز چشم مصنوعی در ایران به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ از جمله نوع جراحی، تخصص چشم پزشک و متخصص پروتز، جنس پروتز، و محل کلینیک یا بیمارستان. به طور میانگین در سال ۱۴۰۴، این هزینه ممکن است بین ۳۰ تا ۸۰ میلیون تومان متغیر باشد.
پروتزهای سفارشی و طبیعی تر معمولاً گران تر هستند. در برخی موارد خاص مانند کودکان یا بیماران سرطانی، بیمه های پایه یا تکمیلی بخشی از هزینه را پوشش می دهند.
چشم مصنوعی در اغلب بیماران تجربهای ایمن و قابلقبول ایجاد میکند، اما مانند هر مداخله پزشکی دیگری میتواند با عوارضی همراه باشد. نکته مهم این است که بیشتر این عوارض خفیف، قابلکنترل و در صورت مراقبت صحیح تا حد زیادی قابل پیشگیری هستند. آگاهی از این موارد کمک میکند بیمار زودتر واکنش درست نشان دهد و نتیجه نهایی پایدارتر بماند.
التهاب، قرمزی و ترشح؛ شایع اما قابلکنترل
قرمزی، احساس سوزش یا ترشح مختصر در هفتههای اول پس از قرارگیری چشم مصنوعی معمولاً طبیعی است و به تطبیق بافتها با پروتز مربوط میشود. این علائم اغلب با رعایت بهداشت، استفاده منظم از قطرههای تجویزشده و پرهیز از دستکاری چشم کاهش پیدا میکنند. اگر ترشح بدبو، درد شدید یا قرمزی مداوم ایجاد شود، نیاز به بررسی فوری پزشکی وجود دارد.
احساس جسم خارجی یا ناراحتی مداوم
برخی بیماران در ماههای اول احساس میکنند جسمی در چشمشان وجود دارد یا پلکها بهخوبی روی پروتز نمینشینند. این حالت معمولاً به تنظیم نبودن دقیق پروتز یا خشکی حدقه مربوط است. تنظیم مجدد، پولیش حرفهای پروتز و استفاده از قطرههای مرطوبکننده معمولاً این مشکل را برطرف میکند.
عفونت حدقه چشم
عفونت از عوارض نادر اما مهم است که بیشتر در صورت رعایت نکردن بهداشت یا خارج کردن و جاگذاری نادرست پروتز رخ میدهد. شستوشوی صحیح دستها قبل از هر تماس، تمیزکاری اصولی پروتز و مراجعه منظم برای معاینه، خطر عفونت را به حداقل میرساند. درمان زودهنگام از بروز مشکلات جدیتر جلوگیری میکند.
تغییر فرم پلک یا افتادگی خفیف
در برخی افراد و در طول زمان، ممکن است تغییرات خفیفی در وضعیت پلک یا تطابق آن با پروتز دیده شود. این موضوع معمولاً به وزن، اندازه یا فرسودگی پروتز مرتبط است. بررسیهای دورهای و در صورت لزوم تعویض یا اصلاح پروتز، از پیشرفت این تغییرات جلوگیری میکند.
چگونه میتوان ریسک عوارض را به حداقل رساند؟
کاهش عوارض از انتخاب درست شروع میشود. ساخت پروتز سفارشی متناسب با حدقه، رعایت دقیق توصیههای بهداشتی، استفاده منظم از داروهای تجویزشده و پیگیریهای دورهای با چشمپزشک و پروتزیست، مهمترین عوامل پیشگیری هستند. همچنین پرهیز از دستکاری مکرر، ضربه و استفاده خودسرانه از مواد شوینده، نقش مهمی در حفظ سلامت حدقه دارد.
